του Αναστάσιου Τσιπλάκου – Συμβούλου Στρατηγικής South East Med Energy & Defens
Ισχυρό μήνυμα στην Τουρκία ο East Med: Στο τραπέζι της Ενεργειακής Διάσκεψης Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ-ΗΠΑ
Από αρχαιοτάτων χρόνων η Μεσόγειος ήταν μια Θάλασσα εντάσεων, συγκρούσεων και γεωπολιτικών συμφερόντων. Ιδιαιτέρως στο Νοτιοανατολικό της κομμάτι, που οριοθετείται προς Βορά από τις ακτογ ραμμές της Κύπρου, προς Ανατολάς από τις ακτές της Συρίας, του Λιβάνου, του Ισραήλ και της Λωρίδας της Γάζας, και προς Νότο από τις ακτές της Αιγύπτου, την τελευταία δεκαετία έχει υπάρξει μια έκρηξη ανακαλύψεων ενεργειακών πηγών, κυρίως φυσικού αερίου.
Το έτος 1999 ανακαλύφθηκε στην Ισραηλινή Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ), το κοίτασμα φυσικού αερίου «Noa North» (1,45 δις κ.μ,) και το 2000 το κοίτασμα «Mari-B» (29 δις κ.μ.). Η εκμετάλλευση του δεύτερου ξεκίνησε, λόγω μεγέθους, το Δεκέμβριο του 2003 και στα μέσα του 2012, ακολούθησε η έναρξη της εκμετάλλευσης του πρώτου. Όμως η πραγματική «ιστορία» άρχισε ουσιαστικά το 2009, όταν στην ΑΟΖ του Ισραήλ ανακαλύφθηκε το μεγάλο κοίτασμα φυσικού αερίου «Tamar». Σήμερα, το κοίτασμα είναι υπό εκμετάλλευση και εκτιμάται ότι είναι δυναμικότητας περί τα 300 δις κ.μ.. Ακολούθησαν η ανακάλυψη το 2010, του κοιτάσματος «Leviathan» 620 δις κ.μ. επίσης από το Ισραήλ, το 2011 του κοιτάσματος «Αφροδίτη» 128 δις κ.μ., από την Κύπρο, το 2012 – 13 των κοιτασμάτων «Tanin» και «Karish» από το Ισραήλ, συνδυασμένης περιεκτικότητας 55 δις κ.μ. και το 2015 του κοιτάσματος «Zohr» 845 δις κ.μ. από την Αίγυπτο.
Το γιγαντιαίο «Zohr», το μεγαλύτερο κοίτασμα της Ανατολικής Μεσογείου, μέχρι σήμερα, τέθηκε άμεσα σε διαδικασία κατασκευής των υποδομών άντλησης και σήμερα αποδίδει περί τα 2.300 βαρέλια πετρελαίου και 1,2 δις κυβικά πόδια φυσικού αερίου ημερησίως. Η παραγωγή σταδιακά θα προσεγγίσει τα 2,7 δις κυβ. πόδια, στα τέλη του 2019. Η ανακάλυψη του «Zohr» ήταν καταλυτική, διότι επιβεβαίωσε ότι αυτό που γεωγραφικά προσδιορίζεται ως περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσόγειου περιέχει τεράστια κοιτάσματα φυσικού αερίου. Τέλος τα θετικά αποτελέσματα της γεώτρησης το Φεβρουάριο του 2018, στο στόχο «Kαλυψώ» (οικόπεδο 6), της Κυπριακής ΑΟΖ και στο «Γλαύκο» (οικόπεδο 10) τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, αποτέλεσαν μια ακόμη θετική εξέλιξη στις συνεχείς ανακαλύψεις σημαντικών κοιτασμάτων στη περιοχή την τελευταία δεκαετία. Οι παραπάνω ανακαλύψεις έχουν συνδυαστεί με την ύπαρξη – εκμετάλλευση επιπλέον κοιτασμάτων στην Αιγυπτιακή ΑΟΖ και συγκεκριμένα στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή έξω από το τεράστιο Δέλτα του Νείλου.
Η δυνητική ενεργειακή αγορά είναι ακόμα υπό διαμόρφωση και χαρακτηρίζεται από αντικρουόμενες στρατηγικές και συμφέροντα, τόσο των άμεσα ενδιαφερόμενων κρατών, όσο και των λεγόμενων Μεγάλων Δυνάμεων.
Τα προβλήματα της Μέσης Ανατολής, οι εξελίξεις στην Αίγυπτο και Λιβύη, ο πόλεμος στη Συρία, η δημοσιονομική συγκυρία των νότιων μελών της ΕΕ και το ασαφές πλαίσιο των ΑΟΖ των κρατών της Ανατ. Μεσογείου, δεν επέτρεψαν κατά το παρελθόν την περαιτέρω δραστηριοποίηση στη διερεύνηση και εκμετάλλευση των ενεργειακών παράκτιων αποθεμάτων. Παρόλ’ αυτά, η Ανατολική Μεσόγειος σήμερα αποτελεί ένα από τα ουσιαστικότερα κέντρα κόστους – οφέλους, δηλαδή συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων και των παράκτιων κρατών της περιοχής, όσων τουλάχιστον διαθέτουν επαρκή εθνική ισχύ για την αποτελεσματική διασφάλιση της εκμετάλλευσης των αποθεμάτων τους.
Η “ενεργειακή εισβολή” και περικύκλωση της κυπριακής ΑΟΖ
H Τουρκία είναι και η μόνη χώρα που δεν συμμετέχει στα τεκταινόμενα στον ενεργειακό τομέα της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Ούτε προσυπόγραψε, ούτε επικύρωσε τη νέα σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982 με την οποία καθορίζονται τα δικαιώματα των κρατών, στην εκμετάλλευση των παρακτίων θαλάσσιων υδάτων, δηλαδή του καθορισμού της ΑΟΖ.
Εντυπωσιάζει, όμως, ότι εκμεταλλεύτηκε τις διατάξεις της νέας σύμβασης και ανακήρυξε, το 1986, ΑΟΖ στη Μαύρη Θάλασσα. Τα όρια με την τότε Σοβιετική Ένωση, βασίστηκαν στη προγενέστερη συμφωνία για την υφαλοκρηπίδα του 1978. Αργότερα η Τουρκία συμφώνησε και οριοθέτησε ΑΟΖ και με τη Βουλγαρία (Δεκέμβριος 1997).
Η Άγκυρα διακηρύσσει προς όλους ότι στους ενεργειακούς πόρους της Κυπριακής ΑΟΖ έχουν ίσα δικαιώματα και οι δύο κοινότητες της Κύπρου, η Ελληνοκυπριακή και η Τουρκοκυπριακή. Μη έχοντας αναγνωρίσει την Κυπριακή Δημοκρατία, ως ανεξάρτητο και κυρίαρχο κράτος, μέλος του ΟΗΕ και της ΕΕ, αμφισβητεί έμπρακτα το δικαίωμα της για την εκμετάλλευση των υποθαλάσσιων ενεργειακών πόρων. Η Τριμερής του περασμένου Μαρτίου στην Ιερουσαλήμ, υπό τις ευλογίες των ΗΠΑ, ερμηνεύτηκε ευθύς εξαρχής από την Άγκυρα ως μέρος μιας απόπειρας περικύκλωσης της Τουρκίας από την Ουάσιγκτον και τη Δύση. Ως μια πρώτη απάντηση, ο υπουργός Εθνικής Αμυνας Χουλουσί Ακάρ επανέφερε το αφήγημα της «Γαλάζιας Πατρίδας» αυτήν τη φορά πιο επιθετικά, καθώς συμπεριέλαβε σε αυτήν το Αιγαίο και την Κύπρο.
Σε δεύτερο χρόνο, η Άγκυρα προχώρησε ολοταχώς προς την προσχεδιασμένη απόφασή της να δημιουργήσει τετελεσμένα στην Ανατολική Μεσόγειο. Η μέχρι στιγμής αμφιλεγόμενη γεώτρηση του «Φατίχ» 36 ν.μ. δυτικά της Πάφου σε σημείο εντός της ακαθόριστης Κυπριακής ΑΟΖ, λειτουργεί ήδη εις βάρος των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Κύπρου, σε συνδυασμό με την υποτιθέμενη έναρξη γεωτρήσεων του δεύτερου πλωτού γεωτρύπανου «Γιαβούζ», ανατολικά της Κύπρου στην περιοχή της Καρπασίας, ενώ το σεισμογραφικό-ερευνητικό «Μπαρμπαρός» συνεχίζει τη δραστηριότητά του στο Νότο κι επαπειλείται και η άφιξη δεύτερου ερευνητικού σκάφος μέχρι τέλος του θέρους.
Όσο συμβαίνουν αυτά στην Ανατολική Μεσόγειο, η Αθήνα παρατηρεί με ψυχραιμία (sic) τις τουρκικές κινήσεις δυτικότερα, αναμένοντας να διαπιστώσει αν η Αγκυρα θα προχωρήσει σε συνολική προβολή των διεκδικήσεών της στην περιοχή, δηλαδή στα νότια του Καστελλόριζου, εντός της ελληνικής υφαλοκρηπίδας. Προς το παρόν, στο Αιγαίο τα πράγματα είναι αρκετά πιο ήρεμα, ωστόσο και εκεί η Άγκυρα ακολουθεί το δόγμα της ιδιότυπης αμοιβαιότητας που χαρακτηρίζει τη δράση της, έχοντας όμως κατά νου ότι η Ελλάδα είναι πιο “σκληρό καρύδι” από την Κύπρο.
Όλα τα παραπάνω δεν αποτελούν “κεραυνό εν αιθρία” βέβαια. Αποτελούν άλλο ένα κομμάτι στο ευρύτερο γεωπολιτικό παζλ της περιοχής, ιδιαίτερα μετά την ανεύρεση σημαντικών κοιτασμάτων φυσικού αερίου, γεγονός που αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον όλων των μεγάλων και μικρών παικτών. Όπως ήταν αναμενόμενο, η ανακάλυψη αντίστοιχων κοιτασμάτων στην κυπριακή ΑΟΖ και η πιθανολόγηση ότι υπάρχουν ακόμη μεγαλύτερα κοιτάσματα φυσικού αερίου και πετρελαίου σε περιοχές της ελληνικής και κυπριακής υφαλοκρηπίδας, αποτέλεσαν το ερέθισμα για το εντεινόμενο ενδιαφέρον της Τουρκίας για συνεκμετάλλευσή τους και για την εφαρμογή του δόγματος “καζάν-καζάν”.
H 1η Ενεργειακή Υπουργική Διάσκεψη Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ-ΗΠΑ
Στο πλαίσιο όλων των παραπάνω εξελίξεων, πραγματοποιήθηκε στις 7 Αυγούστου στην Αθήνα, η 1η Ενεργειακή Υπουργική Διάσκεψη με τη συμμετοχή της Ελλάδας, της Κύπρου, του Ισραήλ και των ΗΠΑ. Είναι η πρώτη φορά που πραγματοποιείται υπουργική διάσκεψη για ζητήματα ενέργειας, στην οποία συμμετέχει και η κυβέρνηση των ΗΠΑ και είναι σημαντικό ότι η διάσκεψη αυτή γίνεται στην Αθήνα τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο.
Στο πλαίσιο αυτό, ο υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας κ. Κωστής Χατζηδάκης υποδέχθηκε τον κ. Γιώργο Λακκοτρύπη, υπουργό Ενέργειας, Εμπορίου και Βιομηχανίας της Κύπρου, τον κ. Γιουβάλ Στάινιτζ, υπουργό Ενέργειας και Υδατικών Πόρων του Ισραήλ και τον κ. Φράνσις Φάνον, υφυπουργό Εξωτερικών για ενεργειακούς πόρους των ΗΠΑ.
Στήριξη των ελληνικών και κυπριακών θέσεων
Στο κοινό ανακοινωθέν της διάσκεψης υπήρξε πλήρης στήριξη των Ελληνικών και Κυπριακών θέσεων για τα ενεργειακά και επέκταση της συνεργασίας σε θέματα ασφάλειας και προστασίας του περιβάλλοντος. Σε δηλώσεις του ο κ. Χατζηδάκης εξέφρασε την ικανοποίησή του για το γεγονός ότι η κοινή δήλωση των υπουργών καλύπτει πλήρως τις θέσεις και την πολιτική τόσο της Ελλάδας όσο και της Κύπρου στα ενεργειακά θέματα σε σχέση και με την άσκηση των δικαιωμάτων της Κύπρου στην Αποκλειστική της Οικονομική Ζώνη. Πιο συγκεκριμένα, η ανακοίνωση αναφέρει ότι οι υπουργοί Ενέργειας των τεσσάρων χωρών «…συναντήθηκαν σήμερα στην Αθήνα για τη συνεργασία στον τομέα της ενέργειας, επιβεβαιώνοντας τη δέσμευσή τους για την προώθηση της ειρήνης, της σταθερότητας, της ασφάλειας και της ευημερίας στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου… Οι υπουργοί εξέφρασαν την έντονη υποστήριξή τους στα δικαιώματα των κυρίαρχων κρατών προκειμένου να μην θέσουν σε κίνδυνο την ειρήνη και τη σταθερότητα στην Ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο».
Ακόμη πιο συγκεκριμένη υπήρξε η υποστήριξη των κυπριακών θέσεων από την ανακοίνωση που εξέδωσε το Στέιτ Ντιπάρτμεντ αναφερόμενο στην «…αυξανόμενη και απτή στήριξη» της Ουάσιγκτον για τη δημιουργία ενός «δομημένου τετραμερούς μηχανισμού συνεργασίας» για την ενέργεια στην Ανατολική Μεσόγειο.
Παράλληλα η ανακοίνωση τονίζει ότι «Οι υπουργοί και οι Ηνωμένες Πολιτείες επανέλαβαν την πλήρη υποστήριξή τους και την αλληλεγγύη τους προς τις προσπάθειες που καταβάλει η Κυπριακή Δημοκρατία για την εξερεύνηση και ανάπτυξη των πόρων που βρίσκονται εντός της Αποκλειστικής Οικονομικής της Ζώνης και εξέφρασαν την ανησυχία τους για τα πρόσφατα προκλητικά βήματα που έχουν ξεκινήσει στην Ανατολική Μεσόγειο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες επαναβεβαίωσαν επίσης τη θέση τους ότι οι πόροι πετρελαίου και φυσικού αερίου του νησιού πρέπει να κατανέμονται ισομερώς μεταξύ των δύο κοινοτήτων στο πλαίσιο μιας συνολικής διευθέτησης».
Ο κ. Λακκοτρύπης ενημέρωσε τους ομολόγους του για τις τουρκικές παραβιάσεις στα εθνικά ύδατα της Κύπρου και τόνισε, επίσης την αλληλεγγύη των τριών χωρών. Θα συνεχίσουμε, ανέφερε, να συνεργαζόμαστε με τις γειτονικές χώρες για σταθερότητα και ευημερία στην περιοχή ενώ πρόσθεσε ότι οι ανακαλύψεις υδρογονανθράκων φέρνουν πιο κοντά τις περισσότερες χώρες της περιοχής. Στο ίδιο μήκος κύματος ήταν και ο κ. Στάινιτζ που ανέφερε «Υποστηρίζουμε το δικαίωμα της Κύπρου να εκμεταλλευτεί τις ενεργειακές πηγές της», τονίζοντας ότι σε λίγες εβδομάδες θα αρχίσουν οι εξαγωγές φυσικού αερίου από το Ισραήλ προς την Αίγυπτο, γεγονός που δείχνει όπως είπε ότι η ενέργεια μπορεί να δημιουργεί εντάσεις – όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Κύπρου – αλλά και να ενισχύει τη συνεργασία.
Ο υφυπουργός Ενέργειας των ΗΠΑ ανέφερε ότι η ενέργεια μπορεί να αποτελέσει γέφυρα για πολιτική σταθερότητα και οικονομική ανάπτυξη υπογραμμίζοντας το παράδειγμα του Ισραήλ. Επανέλαβε εξάλλου το ρόλο της Ελλάδας ως ενεργειακής γέφυρας για την Ευρωπαϊκή Ένωση με έργα υποδομής όπως οι αγωγοί φυσικού αερίου ΤΑΡ, IGB και ο σταθμός Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου στη Ρεβυθούσα που συμβάλλουν όπως τόνισε στην ενεργειακή ασφάλεια και τη διαφοροποίηση των πηγών εφοδιασμού.
Οι αποφάσεις
Οι συμμετέχοντες υπουργοί εντόπισαν αρκετούς σημαντικούς τομείς κοινού ενδιαφέροντος, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται:
- Έργα υποδομής
- Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και η αποθήκευση της ενέργειας
- Η ετοιμότητα για καταστάσεις έκτακτης ανάγκης
- Η προστασία του περιβάλλοντος και η ασφάλειας στον κυβερνοχώρο
Παράλληλα, συμφώνησαν να συγκροτηθεί Ομάδα Εργασίας Υψηλού Επιπέδου (HLWG) που θα επισημάνει ειδικά ενεργειακά έργα και θα προτείνει τρόπους προώθησης της εφαρμογής τους. Αυτή η Ομάδα θα δίνει αναφορά για την πρόοδό που έχει επιτευχθεί στους υπουργούς Ενέργειας σε τακτική βάση. Επιπλέον, οι υπουργοί συμφώνησαν να εργαστούν για την υπογραφή συμφωνίας για κοινό μηχανισμό ετοιμότητας και αντιμετώπισης έκτακτων αναγκών για τις υπεράκτιες επιχειρήσεις πετρελαίου και φυσικού αερίου. Τέλος, αποφάσισαν την αναβάθμιση της συνεργασίας πέρα από την ενέργεια σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος και αντιμετώπισης κυβερνοεπιθέσεων και λοιπών απειλών για την ασφάλεια. Ο κ. Στάινιτς μίλησε για συνδυασμό δυνάμεων προκειμένου να αντιμετωπιστούν προβλήματα και κρίσεις «…οφείλουμε να είμαστε έτοιμοι για όλα.»
Ο Αγωγός «East Med»
Σε σχέση τέλος με τον αγωγό EastMed που σχεδιάζεται να μεταφέρει φυσικό αέριο από τα κοιτάσματα της Ανατολικής Μεσογείου προς την Ευρώπη μέσω Ελλάδας, συμφωνήθηκε η επιτάχυνση των διαδικασιών ενώ θα υπάρξει συνεργασία με την Ιταλία προκειμένου το έργο να προχωρήσει το συντομότερο, αν και η τελευταία έχει δείξει διστακτικότητα στη συνυπογραφή του έργου λόγω εσωτερικών αντιθέσεων της κυβέρνησης συνεργασίας.
Το κοινό ανακοινωθέν αναφέρει συγκεκριμένα: «Οι υπουργοί Ενέργειας της Ελληνικής Δημοκρατίας, της Κυπριακής Δημοκρατίας και του Κράτους του Ισραήλ επιβεβαίωσαν την υποστήριξη των χωρών τους για την υλοποίηση του αγωγού φυσικού αερίου East Med, ένα έργο μεγάλης σημασίας για την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το οποίο επίσης δημιουργεί μια στρατηγική σύνδεση μεταξύ της Ευρώπης και του Ισραήλ. Οι υπουργοί υπενθύμισαν ότι η σχετική Διακρατική Συμφωνία έχει οριστικοποιηθεί από την Ελλάδα, την Κύπρο, το Ισραήλ και την Ιταλία τον Δεκέμβριο του 2018 και έχει εγκριθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Φεβρουάριο του 2019 και θα υπογραφεί το ταχύτερο δυνατό από όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη…Οι υπουργοί και οι Ηνωμένες Πολιτείες συμφώνησαν να υποστηρίξουν την ενεργειακή ανεξαρτησία των χωρών τους και τη δημιουργία ενός Ενεργειακού Διαδρόμου στην Ανατολική Μεσόγειο, συμβάλλοντας έτσι στην ενεργειακή ασφάλεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης και προωθώντας ενεργά τη διαφοροποίηση των πηγών και των διαδρομών εισαγωγής».
Ο κ. Χατζηδάκης ανέφερε ότι ο αγωγός East Med αποτελεί ισχυρό μήνυμα σε διπλωματικό επίπεδο προς την Τουρκία, που σχετίζεται τόσο με την συνεργασία των χωρών της περιοχής στον ενεργειακό τομέα, τη διαμόρφωση νέων οδών ενεργειακού εφοδιασμού που παρακάμπτουν την Τουρκία, αλλά και την ισχυρή υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών στα σχέδια αυτά. Στόχος της ελληνικής κυβέρνησης είναι να υπάρξει ουσιαστική ώθηση στη διακυβερνητική συμφωνία για τον αγωγό αερίου EastMed. Σύμφωνα με πληροφορίες στο τραπέζι βρίσκεται ακόμα και επαναχάραξη της όδευσης του αγωγού αν κριθεί σκόπιμο προκειμένου να επιταχυνθεί το έργο καθώς το τελευταίο διάστημα έχουν ανακύψει εμπόδια από ιταλικής πλευράς.
Αναφερόμενος στον αγωγό ο κ. Λακκοτρύπης είπε ότι αποτελεί κοινή επιθυμία των τριών χωρών και των ΗΠΑ να δημιουργηθεί διάδρομος φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο καθώς η περιοχή, με τις ανακαλύψεις υδρογονανθράκων που έχουν γίνει και όσες πιθανόν θα υπάρξουν στο μέλλον, εξελίσσεται σε εναλλακτική πηγή εφοδιασμού με φυσικό αέριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η παρουσία του υπουργού Εξωτερικών των Η.Π.Α. Πομπέο, τον περασμένο Μάρτιο στην Ιερουσαλήμ, σε μια Τριμερή που κανονικά θα έπρεπε να μονογράψει την εγκεκριμένη από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή τετραμερή διακυβερνητική συμφωνία για τον αγωγό EastMed, ήταν δηλωτική του διευρυνόμενου τουρκοαμερικανικού χάσματος. Ο επικεφαλής της αμερικανικής διπλωματίας δε βρέθηκε στο Ισραήλ για να επιχειρηματολογήσει υπέρ της εξομάλυνσης των τουρκοϊσραηλινών σχέσεων, αλλά για να υπερθεματίσει την υποστήριξη των ΗΠΑ σε ένα σχέδιο αγωγών που, εάν κατασκευαστεί, είναι πιθανό να αποκλείσει την Τουρκία από τον διαμερισμό των αποθεμάτων φυσικού αερίου της Ν.Αν. Μεσογείου, οριοθετώντας -ιδίως εάν σε μεσομακροπρόθεσμο επίπεδο συμμετάσχει στον αγωγό και η Αίγυπτος- την πρώτη υποδομή συγκρότησης ενός αντιτουρκικού ανασχετικού τόξου. Επομένως, η συμμετοχή του υφυπουργού Εξωτερικών για ενεργειακούς πόρους των κ. Φράνσις Φάνον, σε συνδυασμό με το επίσημο ανακοινωθέν του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, ερμηνεύεται ως επιβεβαίωση των παραπάνω προθέσεων, σε μια προσπάθεια πιο συστηματικής παρακολούθησης των εξελίξεων και υλοποίησης των σχεδιασμών της υπερδύναμης.
