Για αρκετές από τις χώρες της Μεσογείου που αποτελούν τουριστικούς προορισμούς ο θαλάσσιος τουρισμός αποτελεί σημαντική οικονομική δραστηριότητα. Ενδεικτικά, στην Ισπανία αντιστοιχεί στο 28% των θέσεων εργασίας (και στο 30% της προστιθέμενης αξίας) τις οποίες δημιουργεί ο θαλάσσιος τουρισμός στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η Ελλάδα βρίσκεται σήμερα στη δεύτερη θέση της σχετικής κατάταξης των χωρών της Μεσογείου, με το 17% των συνολικών θέσεων εργασίας, αλλά μόλις με το 7% της συνολικά παραγόμενης προστιθέμενης αξίας, ακολουθούμενη από την Ιταλία (11%), την Πορτογαλία (7%) και τη Γαλλία (7%).2
Δραστηριότητες όπως για παράδειγμα η κρουαζιέρα και το γιώτινγκ αποτελούν τομείς του θαλάσσιου τουρισμού στους οποίους οι ευρωπαϊκές μεσογειακές χώρες κατέχουν κυρίαρχη θέση.
Η Ελλάδα αποτελεί προορισμό τόσο για τα κρουαζιερόπλοια όσο και για τα σκάφη αναψυχής, διαθέτοντας σημαντικά περιθώρια ανάπτυξης και αύξησης της συνεισφοράς των δύο συγκεκριμένων δραστηριοτήτων θαλάσσιου τουρισμού στην εθνική οικονομία.
Μελέτη διαΝΕΟσις
Τα παραπάνω επισημαίνονται στην έρευνα της διαΝΕΟσις με θέμα “Διαμόρφωση στρατηγικής ανάπτυξης τουριστικών λιμένων”, η οποία οδηγεί σε εντυπωσιακά συμπεράσματα.
Σύμφωνα με την μελέτη, μέχρι και 8.442 μόνιμες θέσεις εργασίας και 602,8 εκατ. ευρώ το χρόνο θα συνεισφέρουν οι τουριστικοί λιμένες της χώρας, σύμφωνα με το βέλτιστο σενάριο, στο πλαίσιο ενός νέου σχεδίου στρατηγικής διοίκησης και βελτίωσης της δομής, της διαχείρισης και λειτουργίας των τουριστικών λιμένων της χώρας.
Η έρευνα διεξήχθη με την συμβολή των Γιώργου Κ. Βαγγέλα, αναπληρωτή καθηγητή Διοίκησης και Διαχείρισης Επιχειρήσεων της Ναυτιλίας και των Μεταφορών του Τμήματος Ναυτιλίας και Επιχειρηματικών Υπηρεσιών στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και Θάνου Α. Πάλλη, καθηγητή Διοίκησης Λιμένων και Ναυτιλίας του Τμήματος Διαχείρισης Λιμένων και Ναυτιλίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Το πλεονέκτημα της Ελλάδας
Όπως επισημαίνεται, η Ελλάδα αποτελεί ιδιαίτερα δημοφιλή προορισμό. Με μια ακτογραμμή 13.700 χιλιομέτρων και αξιοσημείωτο τουριστικό δυναμικό, έναν σημαντικό στόλο σκαφών αναψυχής -που περιλαμβάνει και σημαντικό αριθμό mega-yachts (σκάφη με μήκος το οποίο υπερβαίνει τα 24 μέτρα)-, μικρές αποστάσεις μεταξύ προορισμών, πλούσιο πολιτιστικό και ιστορικό δυναμικό και ένα φυσικό περιβάλλον ιδιαίτερου κάλλους, η χώρα συνδυάζει δυνητικά όσα επιζητεί ο ιδιοκτήτης/χρήστης επαγγελματικών σκαφών αναψυχής.
Νέο στρατηγικό σχέδιο
Μέσα από τη διαμόρφωση ενός νέου στρατηγικού σχεδίου, προτείνεται μια σειρά δράσεων σε 4 πυλώνες μεταρρύθμισης, οι οποίες εκτιμάται πως θα συνεισφέρουν στην αποτελεσματικότερη οργάνωση και διοίκηση των μαρίνων, αλλά και στην αύξηση των εσόδων και των θέσεων εργασίας στον κλάδο.
Τα σημερινά προβλήματα
Η έρευνα μεταξύ άλλων αναδεικνύει ένα ουσιαστικό πρόβλημα στη δημιουργία ενός ελκυστικού δικτύου στη χώρα: οι περισσότερες εγκαταστάσεις έχουν χωροθετηθεί αλλά δεν έχουν προχωρήσει στο στάδιο της κατασκευής. Επιπρόσθετα, ένας αριθμός τουριστικών λιμένων έχει κατασκευαστεί αλλά δεν λειτουργεί.
Μόλις 37 από τους 168 χωροθετημένους τουριστικούς λιμένες βρίσκονται στο στάδιο της λειτουργίας, ποσοστό 22%. Από τις 27.512 χωροθετημένες θέσεις ελλιμενισμού σκαφών αναψυχής είναι σήμερα διαθέσιμες μόνο το 30,9%, ή συνολικά 8.499 θέσεις.
Το είδος των τουριστικών λιμένων σε λειτουργία αποτελεί ένδειξη προτεραιοτήτων των επενδύσεων. Από τις συνολικά 62 χωροθετημένες μαρίνες που έχουν κατασκευαστεί, λειτουργούν οι 23, ποσοστό 37,1%. Από τις 12 χωροθετημένες ιδιωτικές τουριστικές λιμενικές εγκαταστάσεις λειτουργούν οι εννέα (9), ποσοστό 75%. Από τα 72 χωροθετημένα καταφύγια λειτουργούν μόλις τα πέντε (5), ποσοστό 6,9%. Από τα 22 χωροθετημένα αγκυροβόλια, δεν έχει λειτουργήσει κάποιο έως σήμερα (0%).
Σε ό,τι αφορά τους φορείς διοίκησης και εκμετάλλευσης των τουριστικών λιμενικών εγκαταστάσεων, η συντριπτική πλειοψηφία των χωροθετημένων θέσεων ελλιμενισμού σχεδόν κατανέμεται ισόρροπα μεταξύ ιδιωτικών φορέων διοίκησης και εκμετάλλευσης, οι οποίοι έχουν την ευθύνη του 44,5% των τουριστικών λιμένων της επικράτειας, και στα Δημοτικά και Διαδημοτικά Λιμενικά Ταμεία (45,8% των τουριστικών λιμένων της επικράτειας). Το 5,7% του συνολικού αριθμού τουριστικών λιμενικών εγκαταστάσεων διαχειρίζονται Οργανισμοί Λιμένων Α.Ε. και το 3,1% των φορέων λειτουργούν ως Λιμενικά Ταμεία.
Αναλύοντας το πλαίσιο διακυβέρνησης των τουριστικών λιμένων, η μελέτη αναδεικνύει (α) την πληθώρα φορέων διοίκησης και εκμετάλλευσης των τουριστικών λιμενικών εγκαταστάσεων, (β) την παρουσία στο ιδιοκτησιακό καθεστώς των τουριστικών λιμένων σημαντικού αριθμού κρατικών αρχών και (γ) την έμμεση ή άμεση εποπτεία των τουριστικών λιμένων, ή μέρος των δραστηριοτήτων τους, από περισσότερα του ενός υπουργεία, με αποτέλεσμα πολύπλοκες και χρονοβόρες γραφειοκρατικές διαδικασίες, οι οποίες δημιουργούν δυσχέρειες τόσο στην ομαλή ανάπτυξη όσο και στην αποδοτική λειτουργία του συστήματος.
Ολιστική στρατηγική προσέγγιση
Στοχεύοντας στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας των τουριστικών λιμένων, καθώς και στην ενίσχυση της ελκυστικότητάς τους για ιδιωτικές επενδύσεις, η μελέτη προκρίνει τη διαμόρφωση μίας ολιστικής στρατηγικής προσέγγισης.
Το προτεινόμενο σχέδιο στρατηγικής διοίκησης παρέχει τη βάση για να διαμορφωθεί ένα εθνικό στρατηγικό πλάνο για τους τουριστικούς λιμένες. Το σχέδιο αυτό θα πρέπει να εμπνέει ώστε να παρακινεί το σύνολο του κλάδου σε πρωτοβουλίες οι οποίες το υπηρετούν. Είναι σημαντικό, επίσης, να συνδεθεί με ένα συγκεκριμένο όραμα -και να εκπέμπει ένα μήνυμα- για τα χαρακτηριστικά των τουριστικών λιμενικών υποδομών τα οποία επιθυμούμε ως χώρα να επιτύχουμε. Το προτεινόμενο σχέδιο στρατηγικής διοίκησης αποτελείται από τέσσερις (4) πυλώνες, με κάθε πυλώνα να περιλαμβάνει συγκεκριμένες, στοχευμένες, δράσεις.
Οι πυλώνες συνδέονται με τις υποδομές και τη διαμόρφωση δικτύου, τις επενδύσεις, τη διοίκηση και διαχείριση και την ψηφιοποίηση. Καθεμία από τις προτεινόμενες στρατηγικές εξειδικεύεται σε μέτρα πολιτικής.
Στο πλαίσιο των προτεινόμενων πολιτικών, δύο πρωτοβουλίες κρίνονται ως οι σημαντικότερες:
1. Η αξιολόγηση του δικτύου των ήδη χωροθετημένων τουριστικών λιμενικών εγκαταστάσεων. Η πολιτική της αξιολόγησης μπορεί να οδηγήσει στη διαμόρφωση ενός δικτύου τουριστικών λιμένων το οποίο θα είναι υλοποιήσιμο, απαλλαγμένο από περιπτώσεις χωροθετημένων λιμένων οι οποίοι λιμνάζουν δημιουργώντας εμπόδια στον σχεδιασμό και την υλοποίηση ενός ανταγωνιστικού δικτύου.
Επιλέγοντας τις κατάλληλες περιπτώσεις τουριστικών λιμένων οι οποίοι μπορούν να ολοκληρωθούν κατασκευαστικά, η αξιολόγηση των ήδη χωροθετημένων τουριστικών λιμενικών εγκαταστάσεων, με τη διαμόρφωση τελικών προτάσεων, μπορεί να συμβάλλει άμεσα στην οριστικοποίηση ενός δικτύου με επαρκέστερη χωρική κάλυψη και πυκνότητα.
2.Η αναμόρφωση της διαγωνιστικής διαδικασίας της παραχώρησης τουριστικών λιμένων, καθώς σήμερα υπάρχει ανομοιογένεια διαγωνιστικών διαδικασιών με αποτέλεσμα να επηρεάζονται αρνητικά οι προθέσεις των εν δυνάμει επενδυτών και, συνεπώς, ο υγιής ανταγωνισμός στον κλάδο. Προς την κατεύθυνση αυτή προτείνεται η υιοθέτηση συγκεκριμένης πολιτικής, χρησιμοποιώντας και αξιοποιώντας θετικές πρακτικές από το εξωτερικό (Ιταλία), για τη διαμόρφωση μίας ενιαίας διαδικασίας παραχωρήσεων με συγκεκριμένους στόχους.
Η αξιολόγηση του δικτύου τουριστικών λιμένων της χώρας συνδέεται και με το Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον Τουρισμό, αλλά και με τα Περιφερειακά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού. Το Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον Τουρισμό έχει ακυρωθεί από το Συμβούλιο της Επικρατείας. Αποτέλεσμα η χωροθέτηση τουριστικών εγκαταστάσεων στην Ελλάδα να συνδέεται με τα ισχύοντα Περιφερειακά Σχέδια Χωροταξικού Σχεδιασμού, τα οποία έχουν πρόσφατα διαμορφωθεί.
Όπως διαπιστώνεται και στην παρουσίαση-επισκόπηση, τα Περιφερειακά Πλαίσια αξιολογούνται θετικά καθώς παρέχουν ορθολογικές κατευθύνσεις ανάπτυξης τουριστικών λιμένων ανά περιφέρεια της χώρας. Συμπερασματικά, (α) απαιτείται η ανάληψη πρωτοβουλιών για την επιτάχυνση των διαδικασιών οριστικοποίησης ενός ολοκληρωμένου εθνικού Ειδικού Χωροταξικού Πλαισίου για τον Τουρισμό, ενώ (β) στο μεσοδιάστημα κρίνεται σκόπιμη, αναγκαία και επωφελής η συνεργασία των αρμόδιων υπουργείων -και ειδικότερα του Υπουργείου Τουρισμού- με την τοπική αυτοδιοίκηση Α’ και Β’ βαθμού, ώστε να αξιολογηθούν και να αξιοποιηθούν περαιτέρω οι προτάσεις ανάπτυξης τουριστικών λιμενικών εγκαταστάσεων τις οποίες συμπεριλαμβάνουν τα επιμέρους Περιφερειακά Σχέδια Χωροταξικού Σχεδιασμού.
Στις προτεινόμενες πολιτικές ανάπτυξης του κλάδου των τουριστικών λιμένων ο ρόλος του Υπουργείου Τουρισμού είναι, αυτονόητα, κομβικός, ενώ θα πρέπει να τονιστεί και ο σημαντικός ρόλος που κατέχει το Ταμείο Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου (ΤΑΙΠΕΔ) όσον αφορά στη διαμόρφωση πρωτοβουλιών για την εύρεση επενδυτών και την εφαρμογή πολιτικών για τους τουριστικούς λιμένες.
Τα 3 Σενάρια
Το προτεινόμενο σχέδιο στρατηγικής διοίκησης για τη βελτίωση της δομής, διαχείρισης και λειτουργίας των τουριστικών λιμένων της χώρας είναι σε θέση να διαμορφώσει ένα επαρκές δίκτυο τουριστικών λιμένων με βελτιωμένη απόδοση, το οποίο θα είναι ελκυστικό για τον χρήστη αλλά και στους δυνητικούς επενδυτές. Υπό τις συνθήκες αυτές, αναμένεται ότι θα δημιουργηθούν πρόσθετα οικονομικά οφέλη σε τοπικό και σε εθνικό επίπεδο.
Η μελέτη διατυπώνει εναλλακτικά σενάρια στη βάση της εφαρμογής του προτεινόμενου σχεδίου στρατηγικής διοίκησης και των νέων θέσεων ελλιμενισμού που θα μπορούσαν να δημιουργηθούν, λαμβάνοντας υπόψη το υφιστάμενο δίκτυο χωροθετημένων τουριστικών λιμένων. Χρησιμοποιώντας δεδομένα από πρόσφατες μελέτες οικονομικών επιπτώσεων της αγοράς των τουριστικών λιμένων αλλά και των σκαφών αναψυχής, η μελέτη προχωρά σε εκτίμηση των επιπτώσεων κάθε σεναρίου τόσο σε οικονομικούς όρους, όσο και σε όρους θέσεων απασχόλησης.
Σενάριο 1 – (Απαισιόδοξο σενάριο): Αναφέρεται στην περίπτωση όπου δεν εφαρμόζεται το προτεινόμενο σχέδιο στρατηγικής διοίκησης των τουριστικών λιμένων και απουσιάζει η ολοκληρωμένη πρωτοβουλία αύξησης των θέσεων ελλιμενισμού τουριστικών σκαφών. Στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν αναμένεται κάποια ουσιαστική αλλαγή στην έκταση της συνεισφοράς του κλάδου στην εθνική οικονομία και απασχόληση.
Σενάριο 2 – (Αισιόδοξο σενάριο): Πρόκειται για την περίπτωση όπου το προτεινόμενο σχέδιο στρατηγικής διοίκησης εφαρμόζεται μερικώς και όχι στο σύνολό του. Παρόλα αυτά δημιουργεί τις προϋποθέσεις κατασκευής 15% του συνόλου των ήδη χωροθετημένων θέσεων ελλιμενισμού την περίοδο 2022-2031. Εκτιμάται ότι στο σενάριο αυτό και για σύνολο της δεκαετίας 2022-2031 θα δημιουργήσει μία σωρευτική οικονομική επίπτωση της τάξης των €1.579 εκατ. Από το έτος 2031 και έπειτα το αισιόδοξο σενάριο θα δημιουργεί κατ’ έτος μία συνολική οικονομική επίπτωση (άμεση και έμμεση) €332,9 εκατ. ενώ θα συντηρεί περί τις 4.652 θέσεις άμεσης απασχόλησης.
Σενάριο 3 – (Βέλτιστο σενάριο): Το προτεινόμενο σχέδιο στρατηγικής διοίκησης εφαρμόζεται στο μεγαλύτερο τμήμα του, δημιουργώντας συνθήκες επανεκκίνησης του κλάδου, αύξησης της ανταγωνιστικότητάς του και προσέλκυσης ιδιωτικών κεφαλαίων.
Συνολικά το 30% των υφιστάμενων χωροθετημένων και μη κατασκευασμένων θέσεων ελλιμενισμού, κατασκευάζεται και λειτουργεί. Στο σύνολο της εξεταζόμενης περιόδου (2022-2031) οι 5.164 νέες θέσεις ελλιμενισμού θα δημιουργήσουν αθροιστικά μία οικονομική συνεισφορά της τάξεως των €2.862 εκατ. Από το έτος 2031 και έπειτα, οι νέες θέσεις ελλιμενισμού θα συνεισφέρουν οικονομικά (άμεση και έμμεση επίπτωση) με €602,7 εκατ. ενώ θα συντηρούν 8.422 θέσεις εργασίας σε ετήσια βάση.
Οι προοπτικές ανάπτυξης του παγκόσμιου στόλου σκαφών αναψυχής στη μετά COVID-19 εποχή είναι θετικές εξαιτίας:
•Της αύξησης των εταιρειών ναυπήγησης σκαφών αναψυχής και της συνεπαγόμενης αύξησης του ανταγωνισμού με την επακόλουθη μείωση τιμών και αύξηση της ποιότητας των παραγόμενων σκαφών αναψυχής.
•Της αύξησης του διαθέσιμου εισοδήματος και της ζήτησης για υπηρεσίες αναψυχής.
•Της αύξησης των μεταχειρισμένων σκαφών αναψυχής τα οποία βγαίνουν προς πώληση, ελκύοντας νέους καταναλωτές στο τουριστικό προϊόν που παρέχουν τα σκάφη αναψυχής.
•Της αυξανόμενης ποικιλίας σκαφών αναψυχής, ικανών να καλύψουν οποιαδήποτε απαίτηση των χρηστών.
•Του γεγονότος ότι στη μετά την πανδημία περίοδο, τα σκάφη αναψυχής θεωρούνται ένας ασφαλής τρόπος διακοπών (συνύπαρξη με λίγα άτομα, ελευθερία επιλογής προορισμού, δυνατότητα παραμονής στο σκάφος κτλ.).
Η αξία της δραστηριότητας των σκαφών αναψυχής
Τα έσοδα της παγκόσμιας αγοράς σκαφών αναψυχής εκτιμήθηκαν στα $41,08 δισ. το 2020, παρουσιάζοντας μικρή αύξηση σε σχέση με το 2019 ($39,75 δισ.), καθώς εν μέσω πανδημίας η χρήση ιδιόκτητων ή η ενοικίαση επαγγελματικών σκαφών αναψυχής θεωρήθηκε ένας υγειονομικά ασφαλής τρόπος διακοπών.
Οι προβλέψεις για το 2021 εκτιμούν ότι η αξία της αγοράς θα διαμορφωθεί στα $42,57 δισ. υπό το πρίσμα της μείωσης των επιπτώσεων της πανδημίας όσο το παγκόσμιο εμβολιαστικό πρόγραμμα προχωράει.
Σύμφωνα με τις ίδιες εκτιμήσεις, το 2028 η παγκόσμια αγορά τουριστικών σκαφών προβλέπεται να έχει έσοδα της τάξης των $57,93 δισ. το οποίο μεταφράζεται σε έναν Αθροιστικό Μέσο Ετήσιο Ρυθμό Μεγέθυνσης (Compound Annual Growth Rate – CAGR) της τάξης του 4,5% από το 2021 έως το 2028). Συνολικά, περίπου 100.000 επιχειρήσεις δραστηριοποιούνται άμεσα στον κλάδο των σκαφών αναψυχής, ενώ οι περισσότερες εξ αυτών είναι μικρομεσαίες επιχειρήσεις, δημιουργώντας έτσι 1.000.000 άμεσες θέσεις εργασίας.
Επιπτώσεις της πανδημίας
Η πανδημία COVID-19 είχε σημαντική επίπτωση στην αγορά σκαφών αναψυχής ιδίως στο σκέλος των ναυπηγήσεων και της κατασκευής εξοπλισμού καθώς οι κατασκευαστικές εταιρείες και τα ναυπηγεία αντιμετώπισαν ζημιές λόγω αναστολής λειτουργίας, αλλά και πτώσης της ζήτησης. Το όποιο αγοραστικό ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στην αγορά των απολύτως απαραίτητων εξοπλισμών και αναλωσίμων. Η μεγάλη ύφεση παρατηρήθηκε στο πρώτο τρίμηνο του 2020, όταν ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κήρυξε την COVID-19 πανδημία.
Πάραυτα η αγορά άρχισε να κερδίζει το χαμένο έδαφος από το δεύτερο τρίμηνο του 2020 κυρίως διότι ο θαλάσσιος τουρισμός με σκάφη αναψυχής θεωρήθηκε ένας ασφαλής τρόπος διακοπών εν μέσω πανδημίας. Είναι ενδεικτικό ότι στις ΗΠΑ το 2020 αποτέλεσε μία από τις καλύτερες χρονιές, από το 2008, το έτος της έντονης οικονομικής ύφεσης, σε ό,τι αφορά την πώληση μηχανοκίνητων σκαφών αναψυχής κάθε είδους. Οι πωλήσεις αυξήθηκαν κατά 12% σε σχέση με το 2019, ξεπερνώντας τα 310.000 σκάφη αναψυχής κάθε μεγέθους.
